Volgens de plannen voor Operatie Market Garden was het de bedoeling dat de 1st Britisch Airborne Division heel Arnhem bezet zou houden voordat ze door de geallieerde grondtroepen ontzet zouden worden.
Het hoofdkwartier van de Airborne Divisie zou gevestigd worden in concertzaal Musis Sacrum. Voor Musis was gekozen omdat het dicht bij de Rijnbrug lag en centraal gelegen was aan het Velperplein aan de rand van de binnenstad.
Gedurende de oorlog was Musis Sacrum door de Duitsers in gebruik genomen als Wehrmachtheim. Musis werd gebruikt als ontspanningsruimte voor de Duitse soldaten in Arnhem. Er waren regelmatig concerten en er werden films vertoond. Musis werd daarnaast door de Nederlandse NSB in Arnhem gebruikt voor het houden van bijeenkomsten.
Maar na de luchtlandingen bij Wolfheze zou Musis Sacrum door de oprukkende Britten worden ingepikt als hoofdkwartier voor de Britse Airborne Divisie. Tenminste: dat was het plan.
Tijdelijk hoofdkwartier
Direct na de luchtlandingen op zondag 17 september zette de staf van generaal Urquhart enkele tenten op aan de rand van het landingsterrein waar de zweefvliegtuigen waren geland. Een dag lang werd deze plek gebruikt als tijdelijk hoofdkwartier.
Doordat de radio’s van de Britten amper functioneerden, kwamen er bij het hoofdkwartier van de divisie maar weinig berichten binnen over de opmars naar Arnhem. Wel was inmiddels duidelijk dat er veel meer Duitse eenheden in Arnhem aanwezig waren dan waar vooraf op gerekend was.
Omdat hij geen berichten binnenkreeg, besloot generaal Urquhart in een jeep zelf op onderzoek uit te gaan. Dertig uur lang bleef hij vervolgens weg. Een deel van die tijd moest de commandant van de Airborne Divisie zich schuilhouden op een zolder aan de Zwarteweg in de Arnhemse wijk Lombok.
Naar Hartenstein
Op maandag 18 september besloot kolonel Charles Mackenzie, de chef-staf van Urquhart het hoofdkwartier meer naar het oosten te verplaatsen. Een verplaatsing naar Musis Sacrum, zoals de bedoeling was, was out of the question. Maar Mackenzie hoopte dat hij meer radioberichten binnenkreeg als hij het hoofdkwartier dichterbij de aanvallende Britse troepen zou verplaatsen.
Mackenzie kwam in Oosterbeek langs hotel Hartenstein, dat hem goed geschikt leek als nieuw tijdelijk onderkomen. In Hartenstein troffen de soldaten van het hoofdkwartier keurig gedekte tafels aan.
Die tafels waren de dag ervoor in allerijl door de Duitsers achtergelaten na de Britse luchtlandingen. Hartenstein werd tot dat moment gebruikt door de staf van veldmaarschalk Model die zijn hoofdkwartier had in Hotel de Tafelberg, iets verderop. De Duitsers hadden op het punt gestaan om aan tafel te gaan, toen zij voor de Britse airborne-soldaten moesten wegvluchten.
Het divisiehoofdkwartier werd in Hartenstein gevestigd met de bedoeling om het hoofdkwartier naar Musis Sacrum te verplaatsen zodra met de Duitsers in Arnhem was afgerekend.
Het liep anders. Op dinsdag 19 september werden de Britten bij de laatste aanval op Arnhem teruggedreven. Mede doordat het hoofdkwartier van de divisie zich in Oosterbeek bevond, ontstond hier eigenlijk bij toeval de Britse perimeter.
Kop koffie
Toch speelde Musis Sacrum nog wel een rol tijdens de Slag om Arnhem. Na de luchtlandingen op zondag 17 september zouden enkele Britse airborne-soldaten Musis Sacrum zijn binnengegaan. Het voorval werd na de oorlog beschreven door de Duitse generaal Walter Harzer, die leiding gaf aan de 9e SS Pantser Divisie Hohenstaufen.
“Een handvol Britse parachutisten kwam binnen in het Wehrmachtheim en gaf de Duitsers het bevel om hun handen op te steken. In het Wehrmachtheim zaten ongeveer 80 soldaten koffie te drinken en kaart te spelen. Hun wapens stonden tegen een muur. Daarna dronken de Britten een kop koffie en liepen ze weer weg.”
Waarschijnlijk waren dit soldaten van het 2e Bataljon van John Frost, die op die avond de Rijnbrug wisten te bereiken. Het is goed mogelijk dat een paar van zijn soldaten een kijkje zijn gaan nemen bij Musis Sacrum om te zien of het hoofdkwartier van de divisie hier al was gearriveerd.
Het verhaal lijkt onwaarschijnlijk in de wetenschap dat ten westen van Oosterbeek op dat moment hard werd gevochten tussen Britse en Duitse soldaten. Maar de situatie in Arnhem was na de luchtlandingen chaotisch.
Harzer: “Toen de eerste Britse parachutisten in Arnhem arriveerden heerste er grote verwarring.”
Het verhaal kan daarom best waar zijn. Tijdens de eerste dag van de Slag om Arnhem waren nog lang niet alle Duitse soldaten in Arnhem op de hoogte van de Britse luchtlandingen.
“For you Tommy, ze war is over”
In het verdere verloop van de Slag om Arnhem werd Musis Sacrum door de Duitsers gebruikt als opvangplek voor de honderden Britse krijgsgevangenen die zij hadden gemaakt. Vanuit Musis Sacrum werden de Britse krijgsgevangenen via Velp verder getransporteerd naar krijgsgevangenkampen in Duitsland.
Vooral op dinsdag 19 september werden veel Britten bij hun aanval op de brug via de Utrechtseweg en de Onderlangs gevangen genomen. Die dag noteerde generaal Bittrich dat de Duitsers in totaal 1.700 Britten krijgsgevangen hadden gemaakt.
Het lijkt een cliché, maar veel Britse airborne-soldaten zeiden na de oorlog dat ze op het moment dat ze gevangen werden genomen, van Duitse soldaten het zinnetje “For you Tommy, ze war is over” te horen kregen.
